Ale zacznijmy od początku, czyli od świętej Katarzyny – a właściwie jednego z najbardziej rozpowszechnionych wizerunków wczesnochrześcijańskiej męczenniczki, czczonej przez Kościół katolicki, prawosławny i wszystkie inne (chrześcijańskie), w których rozwijany jest kult świętych.

U Euzebiusza z Cezarei (Historia Kościoła. O męczennikach palestyńskich) znajdziemy notatkę głoszącą, że w 307 roku pewna chrześcijanka z Aleksandrii została skazana za swe religijne przekonania na banicję i utratę mienia. Być może ta właśnie wiadomość stała się zaczynem, z którego zrodziła się legenda świętej Katarzyny, opowiadająca o młodej, mądrej, pięknej i chętnie wdającej się w polemiki chrześcijance, która dokonała żywota jako męczennica.

Jej legenda zrodziła się jednak dopiero w VI stuleciu w kręgu kultury bizantyjskiej, rozwinęła się w XI wieku, a istotny sposób została wzbogacona w XIII wieku przez głównego propagatora żywotów świętych, Jakuba de Voragine w jego Złotej legendzie. Z dzieła tego dowiadujemy się, iż na przełomie III i IV wieku, za panowania cesarza Maksencjusza (choć podawani są też Maksymin Daja, albo Maksymian), dziewica Katarzyna poświęciła swoje życie w obronie wiary. Była córką pogańskiego króla Kostusa z Cypru, wychowywała się jednak w Aleksandrii, a do chrześcijaństwa przekonali ją mieszkający tam eremici. Gdy krytykowała ofiary ze zwierząt składane przez pogan i nakłaniała ich do nawrócenia się na prawdziwą wiarę, podpierając się w swoich wypowiedziach filozoficznymi wywodami, jednocześnie wychwalała Chrystusa jako jedynego zbawiciela ludzkości. Cesarz, który doceniał walory intelektualne dziewczyny, a dodatkowo atrakcyjność jej ciała, wezwał na dwór pięćdziesięciu filozofów i uczonych, którzy mieli wejść z nią w spór i ostatecznie udowodnić wyższość religii tradycyjnej. Nie zdołali jednak tego uczynić, a w dodatku sami pod naporem argumentów Katarzyny przeszli na chrześcijaństwo. Wszyscy oni zostali skazani na śmierć, ją samą jednak potraktowano szczególnie: przez dwanaście dni była zamknięta w lochu, głodzona i poddawana chłoście, ale mimo to nie wyrzekła się swej nowej wiary. Ostatecznie również ona została skazana na śmierć, którą poprzedzać miała jedna z najbardziej brutalnych kaźni – łamanie kołami naszpikowanymi gwoździami, które rozszarpywały jej ciało, zadając przejmujący ból.

Modlitwy dziewczyny sprowadziły jednak cud – z nieba uderzył piorun (w innych wersjach pojawili się aniołowie), który połamał narzędzie tortur. Mimo to nie darowano Katarzynie życia i ścięto ją mieczem. Po tej męczeńskiej śmierci anioły miały przenieść ciało kobiety na szczyt góry na Synaju. Stamtąd jej kości zniesiono w X wieku do znajdującego się u stóp góry klasztoru (ufundowanego wcześniej przez cesarza Justyniana) i umieszczono w trumnie. Od tego czasu klasztor stał się miejscem kultu świętej.

Z czasem Katarzyna urosła do rangi jednej z najważniejszych świętych męczenniczek, szczególnie nabożnie adorowanych w okresie średniowiecza i wczesnego renesansu. Poświęcono jej niezliczoną ilość kościołów, ołtarzy, malowideł i rzeźb w całej chrześcijańskiej Europie. Włączono ją też do grona czterech dziewic męczennic Kościoła (quattuor virgines capitales) wraz z Małgorzatą, Barbarą i Dorotą.

W sztuce przedstawiano ją jako młodą, piękną dziewczynę, której atrybutami były miecz i koło – często już roztrzaskane, wskazujące tym samym na boską interwencję. Pojawiała się też z lilią (symbol czystości), palmą (symbol męczeństwa) albo koroną (dowód jej królewskiego pochodzenia). W malarstwie popularny stał się też motyw jej mistycznych zaślubin, który był ilustracją snu (albo wizji) z objawiającą się jej Madonną z Dzieciątkiem. Mały Chrystus podaje Katarzynie obrączkę, czyniąc ją tym samym swoją małżonką.

W I połowie XIX wieku świętą zainteresowała się angielska badaczka Anna Brownell Jameson, która jako pierwsza zauważyła paralele między legendą świętej Katarzyny a historią innej kobiety żyjącej na przełomie IV i V wieku w Aleksandrii – filozofki, matematyczki i astronomki Hypatii. Należała ona do mniejszości pogańskiej w mieście zdominowanym w tym czasie przez chrześcijan i uparcie trwała przy religii swoich przodków. Cieszyła się wielkim uznaniem w kręgach naukowych skupionych wokół Biblioteki Aleksandryjskiej, była też autorytetem moralnym i twardo wzbraniała się przed przyjęciem nowej, chrześcijańskiej wiary. W 415 roku została umęczona w iście barbarzyński sposób przez grupę parabolan (militarną bojówkę ortodoksyjnych chrześcijan), którzy filozofkę rozebrali do naga, uśmiercili kawałkami potłuczonych ceramicznych naczyń, a następnie jej ciało poćwiartowali i spalili.

      Jak się wydaje, elementy biografii Hypatii mogły posłużyć do zbudowania opowieści o mądrej filozofce Katarzynie, o czym może świadczyć znajdująca się koło miasta Laodycea (Azja Mniejsza) świątynia poświęcona Hypatii o drugim imieniu Katarzyna. W książce pt. Hypatia z Aleksandrii Maria Dzielska, jej autorka i znawczyni tematu, zadaje istotne pytanie: czy „legenda św.  Katarzyny nie stanowi czegoś w rodzaju chrześcijańskiej ekspiacji za niezasłużoną śmierć Hypatii, oddając pod imieniem i doświadczeniami losu uczonej Katarzyny hołd jej duchowym zaletom, wiedzy i moralnej godności”?  

Przedstawiciele Kościoła katolickiego już od czasu renesansu zdawali się podawać w wątpliwość istnienie męczennicy o imieniu Katarzyna. Ostatecznie w 1962 roku zdecydowano się na wyłączenie jej z oficjalnego rejestru męczenników (Martyrologium Romanum). Jednak w 2003 roku papież Jan Paweł II ponownie włączył ją do grona świętych.

W Rzymie kult świętej Katarzyny jest bardzo rozpowszechniony, ale – uwaga! – dotyczy on innej świętej – Katarzyny ze Sieny. Kult Katarzyny z Aleksandrii jest marginalny. Jeśli chcemy zobaczyć obiekty z nią związane, to najwspanialszy dowód jej adoracji znajdziemy w kaplicy Branda Castiglioni w kościele San Clemente. Na jednej z jej bocznych ścian zobaczymy cztery sceny zaczerpnięte z historii męczeństwa świętej, powstałe w 1447 roku.

      Kościoły pod wezwaniem Katarzyny Aleksandryjskiej są obecnie w Wiecznym Mieście dwa, i oba zamknięte dla szerokiego grona wiernych. Piękna fasada Santa Catarina dei Funari (via dei Funari) kryje wnętrze z freskami Federica Zuccarego poświęcone tej świętej (kaplica Cesi). Natomiast w małym kościółku Santa Caterina della Rota (via San Girolamo della Carità) – obecnie całkowicie niedostępnym dla osób z zewnątrz – znajduje się ołtarz z jej przedstawieniem.

Ubogość miejsc kultu świętej Katarzyny Aleksandryjskiej w Rzymie wydaje się rekompensować oddana w ostatnich latach, ufundowana przez patriarchę Moskwy cerkiew Santa Caterina Martire d’Alessandria (via del Lago Terrione). Ta malownicza budowla, zwieńczona wieżami i pozłacanymi kopułami w kształcie cebuli, wchodzi w skład kompleksu schodów, tarasów i parku, który określany jest przez autorów jako „prawdziwa perła architektury rosyjskiej w sercu Rzymu”. Cerkiew moskiewska najwyraźniej nie ma powodów, by widzieć w świętej Katarzynie osobę fikcyjną, a nawet jeśli – nie ma to dla niej znaczenia.